- 26 Հոկտեմբերի, 2019
- Օգտակար նյութեր, Ժողովրդավարություն եվ մարդու իրավունքներ
Ապօրինի հարստացման երևույթը քրեականացվել է «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՀՀ օրենքի 310.1 հոդվածով, որն ընդունվել է ՀՀ ԱԺ կողմից 2016 թ. դեկտեմբերի 16-ին:
ՀՀ քրեական օրենսգրքում ապօրինի հարստացման երևույթը (հանցանքը) պայմանավորված է մի շարք կարևորագույն հանգամանքների կամ պայմանների ի հայտ գալով: Սրանով հանդերձ, սակայն, իրականում գոյություն ունեն բազմաթիվ գործոններ, որոնք խոչընդոտում են ապօրինի հարստացման դեպքերի բացահայտումը։
Ապօրինի հարստացման դեպքերի բացահայտման խոչընդոտները
- Գույքի, եկամուտների և շահերի հայտարարագրերի բովանդակությունը լիովին միտված չէ հանրային պաշտոնյաների ու ծառայողների «ապօրինի հարստացման» երևույթի ռիսկերի բացահայտմանը:
- Այսպես, դեռևս շարունակվում է պահպանվել այսպես կոչված «թանկարժեք» գույքի տեսակի հայտարարագրման 8 մլն. ՀՀ դրամ բարձր շեմը, առանց կոնկրետացնելու և հստակեցնելու թե ինչպիսի շրջանակ է այն ներառում:
- Թանկարժեք գույքի հայտարարագրման 8 մլն. ՀՀ դրամ շեմը գերազանցում է ՀՀ քրեական օրենսգրքով «ապօրինի հարստացում» հոդվածով նախատեսված հայտարարատու պաշտոնատար անձի օրինական եկամուտների և գույքի ավելացման և (կամ) նվազեցված պարտավորություններն էականորեն գերազանցող (5 մլն ՀՀ դրամ) շեմը:
- Արդյունքում, նոր ձևավորվելիք կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի շանսերը բացահայտելու ապօրինի հարստացման երևույթի ռիսկեր՝ զգալիորեն նվազում են, եթե ոչ չեզոքացվում:
- Հայտարարագրի բովանդակությամբ չի նախատեսվում հայտարարատու պաշտոնատար անձի և նրա ընտանիքի անդամների կողմից ստանձնած պարտավորությունների (ստացված վարկեր, այլ երաշխավորություններ և այլն) հայտարարագրում:
- Միայն եկամուտներ բաժնում նախատեսվում է տվյալ տարվա ընթացքում ստացված պարտավորությունների հայտարարագրում, որի մնացորդը հաջորդ տարիներին հայտարարագրման ենթակա չէ:
- Նույնը վերաբերում է մինչև պաշտոն զբաղեցնելը հայտարարատուի ունեցած պարտավորությունների (չմարված վարկերի ու երաշխավորությունների) հայտարարագրմանը, որոնք նույնպես ենթակա չեն հայտարարագրման:
- Այս հանգամանքը ևս բացառում է «ապօրինի հարստացման» երևույթի ռիսկերի բացահայտմանը:
- Նվիրատվության և օգնության կարգով ստացված գույքի հայտարարագրումը կատարվում է միայն հայտարարագրի եկամուտներ բաժնում:
- Հայտարարագրվում են միայն այն նվիրատվությունները, որոնք իրենցից աշխատանք և ծառայություններ չեն ներկայացնում: Մինչդեռ, աշխատանքի և ծառայությունների տեսքով նվիրատվությունները մնում են հայտարարագրումից դուրս և հիմք չեն ապօրինի հարստացման երևույթի բացահայտման համար:
Կոռուպցիայի կանխարգելման Հանձնաժողովը նոր պայմաններում օրենսդրական կարգավորումների բացակայության պայմաններում հնարավորություն չի ունենալու կառավարել այս գործընթացը:
- Հայտարարագրում բացակայում է գույքի ձեռքբերումների և/ կամ (պարտավորությունների մարման) աղբյուրների վերաբերյալ տվյալները: Վերջինս հիմք պետք է դառնա ձեռքբերումների, պարտավորությունների մարման
- Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի ( հետագայում կոռուպցիայի կանխարգելման) Հանձնաժողովի հասանելիությունը առանձին մարմինների կողմից մշակվող տվյալներին (այդ թվում էլեկտրոնային շտեմարաններին) սահմանափակ է
- Հասանելիությունը հայտարարագրման պարտավորություն ունեցող անձանց բանկային տվյալներին արգելված է,
- հայտարարատուի հետ փոխկապակցված (այդ թվում մերձավոր ազգակցությամբ և խնամիությամբ կապված) անձանց տվյալներին խիստ սահմանափակ է,
- բանկային գաղտնիքի և երրորդ անձանց տվյալների ստացման մասով կիրառվում են օրենսդրական արգելքներ
Ապօրինի հարստացման երևույթի բացահայտմանը միտված քայլեր (առաջարկություններ)
Վերոնշյալ խոչընդոտները հնարավորինս վերացնելու համար անհրաժեշտ է կատարել մի շարք օրենսդրական փոփոխություններ, որոնց կապակցությամբ ստորև ներկայացնում ենք մեր առաջարկությունները։
- Վերանայել գույքի հայտարարագրի բովանդակությունը.
- Գույքի և եկամուտների հայտարարագրի բոլոր բաժիններում նախատեսել գույքի ձեռքբերման և օտարման աղբյուրի վերաբերյալ տվյալների հայտարարագրման պարտավորություն
- Հայտարարագրի բովանդակությամբ «շարժական գույք» բաժնում նախատեսել հայտարարատու պաշտոնատար անձի և նրա ընտանիքի անդամների «այլ շարժական գույք կամ աշխատանքներ ու ծառայություններ» տող, որտեղ հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորություն ունեցող անձինք պետք է հայտարարագրեն տվյալ տարվա ընթացքում որոշակի արժեքային շեմից (օրինակ, 2 մլն ՀՀ դրամ ընդհանուր արժեքով) բարձր արժեք ունեցող առանձին ծառայությունների համար կատարված վճարումները (կրթության, առողջապահության, հանգստի և այլն), ինչպես նաև կապիտալ նորոգման վրա կատարված ծախսերը:
- Հայտարարագրի բովանդակությամբ նախատեսել հայտարարատու պաշտոնատար անձի և նրա ընտանիքի անդամների «ստանձնած պարտավորությունների (ստացված վարկեր, այլ գույք և այլն)» բաժին, որտեղ հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորություն ունեցող անձինք պետք է հայտարարագրեն իրենց ունեցած պարտավորությունների (օրինակ ստացված վարկերի) փաստացի մնացորդները, ստացման աղբյուրները՝ անկախ դրանց ստացման ժամանակահատվածից:
- Հայտարարագրի «դրամական միջոցներ» բաժնում սահմանել դրամական միջոցների բացվածքը, որտեղ պետք է ներառվեն ինչպես բանկային հաշիվներում, այնպես էլ խնայողական այլ ձևերով պահվող դրամական միջոցները, այդ թվում կանխիկ: հայտարարագրման ենթակա դրամական միջոցների նոր բովանդակությունը հնարավորություն կտա տարանջատելու դրամական միջոցների խնայողության տեսքով պահվող դրամական միջոցների աղբյուրները և կանխիկի ռիսկերը:
- Հայտարարագրում նախատեսել «նվիրատվության, ժառանգության կամ օգնության կարգով ստացված գույք» նոր բաժին, որտեղ հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորություն ունեցող անձինք պետք է ներկայացնեն տվյալներ նվիրատվության, օգնության կամ ժառանգության կարգով ստացված կամ օտարված գույքի տեսակների (այդ թվում աշխատանքների ու ծառայությունների տեսքով), նվիրաբերված գույքի անվանումը, տեսակը, ինչ պայմաններում է նվիրատվությունը իրականացվել և նվիրատուի ազգակցական կապը, արժեքը (գինը):
- Անհրաժեշտ է անցում կատարել հայտարարագրման միասնական համակարգին: Միասնական համակարգ ասելով պետք է հասկանանք, այն, որ եթե նախկինում հայտարարատու պաշտոնատար անձը պաշտոնի ստանձնման/դադարեցման և տարեկան հայտարարագրերում հայտարարագրում էր գույքի վերաբերյալ տարբեր համախմբությամբ և շրջանակով տվյալներ, ապա նոր համակարգում թե պաշտոնի ստանձնման/դադարեցման և թե տարեկան հայտարարագրերում հայտարարագրման ենթակա են տվյալների նույն համախմբությունը և շրջանակը: Այս մոտեցումը վերաբերելի է նաև ընտանիքի բոլոր անդամներին: Եթե նախկինում ընտանիքի անդամները հայտարարագրում էին միայն տարեկան հայտարարագրեր, այն էլ ոչ լիարժեք տվյալների շրջանակով, ապա առաջարկվող փոփոխությամբ հայտարարագրումը կատարվելու է նույն տվյալների շրջանակով և համախմբությամբ: Բացի այդ, առաջարկվող մեկ միասնական հայտարարագրում ներառվելու են ընտանիքի բոլոր անդամների տվյալները և մեկ փաստաթղթի մեջ երևալու է ընտանիքի անդամների գույքի, եկամուտների, ամբողջական պատկերը՝ ինչպես հայտարարագրման պահի դրությամբ առկա գույքի, եկամուտների, այնպես էլ հայտարարագրման ժամանակահատվածի համար կատարված գործարքների փոփոխությունները:
- Անհրաժեշտ է վերանայել նաև հայտարարագրման ենթակա տվյալների շրջանակը, որը հնարավորություն կտա ամբողջական պատկերացում կազմելու գույքի չափերի, ստացման աղբյուրների, համասեփականատերերի մասին, ինչպես նաև ունենալու դրանց նույնականացման տվյալները: Վերջինս անհրաժեշտ է հայտարարագրերի վերլուծության փուլում տվյալների արժանահավատության ստուգման՝ այլ պետական մարմինների էլեկտրոնային բազաների տվյալների համադրման ժամանակ, ինչպես նաև համասեփականատերերի ունեցած շահերի բացահայտման տեսանկյունից: Եվ վերջապես, հայտարարագրում պահանջվող տվյալները ինքնանպատակ չեն, և պայմանավորված են «ապօրինի հարստացման» երևույթի կոռուպցիոն ռիսկերի և անհամապատասխանությունների վերհանման համար՝ օգտագործելով հայտարարագրերի վերլուծության օրենքով սահմանված եղանակները: Միասնական հայտարարագրման ձևաչափով և տվյալների միևնույն համախմբմամբ, հայտարարագրերի ներկայացման պահանջը կարող է լավագույն տեղեկատվության աղբյուր ծառայել նաև իրավապահ մարմինների համար՝ առանձին կոռուպցիոն քրեական գործերով նախաքննությունների և հետաքննությունների իրականացման ժամանակ:
- Վերանայել «Եկամուտների հայտարարագրի բովանդակությունը» մասնավորապես,
- «Հանձնված և ստացված փոխառությունները», «նվիրատվությունները, օգնություններ» ու «ժառանգության կարգով ստացված գույքը» ոչ եկամտային հոդվածները տեղափոխել հայտարարագրի «գույքի բովանդակություն» բաժին և բովանդակային առումով ներառել համապատասխան գույքի տեսակներում
- «գույքը օտարելուց ստացված եկամուտը» նույնպես տեղափոխել գույքի հայտարարագրման մաս, քանի որ գույքի օտարումից ոչ թե եկամուտ է ստացվում, այլ գույքը վերափոխվում է մեկ այլ գույքի տեսքի: Օրինակ, անշարժ գույքը դառնում է դրամական միջոցների խնայողություն: Իհարկե հնարավոր է ավելի բարձր կամ ցածր արժեքով, որը և կարձանագրվի հայտարարագրի պահանջվող տվյալների ցանկում
- հանել հայտարարագրման ոչ ենթակա 200.000 ՀՀ դրամ եկամտի շեմը: Այս փոփոխությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ըստ էության, սահմանված եկամտային շեմը չի գործելու հայտարարատու պաշտոնատար անձի համար: Այն կարող է աշխատել միայն անչափահաս զավակի, կամ խնամակալության ու հոգաբարձության տակ գտնվող ընտանիքի որոշ անդամների համար: Մինչդեռ, ընտանիքի բոլոր անդամների համար հայտարարագրման տվյալների միասնական համախմբության և շրջանակի կիրառման պայմաններում՝ նման սահմանափակումը իրատեսական չէ և ոչ մի էական ազդեցություն չի թողնելու հայտարարագրի լրացման գործընթացի դյուրացման գործում: Մյուս կողմից, ընդհանրապես հստակություն չկա, թե այդ չհայտարարագրման շեմը վերաբերելի է ստացված եկամտի կոնկրետ տեսակին, թե եկամտի բոլոր տեսակների արժեքների հանրագումարին, ընտանիքի բոլոր անդամներին թե յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին:
- Առանձին քննարկման կարիք ունի եկամուտները բաժնի 9-րդ մասի «Ստացված եկամուտը սույն օրենքի իմաստով չի համարվում օրինական…» պայմանական արգելք – սահմանափակումը, (հաճախ անվանում են «կանխիկի սահմանափակում»), որն ըստ էության չունի համընդհանուր կիրառություն և աշխատում է միայն հայտարարատու պաշտոնատար անձի ու նրա ընտանիքի անդամների գույքի օտարման գործարքների, ինչպես նաև վերջիններիս կողմից ստացված եկամուտների առանձին տեսակների մասով: Մինչդեռ, եթե նպատակը կանխիկի սահմանափակումն է, ապա անհասկանալի է թե ինչու գույքի ձեռքբերման գործարքների մասով նախատեսված չէ նման սահմանափակում: Որպես տարբերակ առաջարկվում է այս արգելք-սահմանափակումը տեղափոխել հանրային պաշտոնյայի «այլ սահմանափակումները» հոդված (հոդված 32), որտեղ և խմբագրել որպես առանձին սահմանափակում, ինչպես գույքի օտարման, այնպես էլ ձեռքբերումների մասով, պարտադիր պայման ճանաչելով միայն բանկային համակարգով իրականացված գործարքները: Որպես երկրորդ տարբերակ, առաջարկվում է այս սահմանափակումը դուրս բերել օրենքի կարգավորման դաշտից և հարցը կարգավորել կանխիկ գործարքների իրականացման մասին առանձին օրենքով: ՀՀ ԿԲ-ն ժամանակին նման օրենքի նախագծով հանդես է եկել, որը ԱԺ-ի կողմից, նախկին տարիներին մերժվել է: Այս նոր պայմաններում գտնում ենք, որ այդ օրենքի նախագծի ընդունման համար ստեղծված են բարենպաստ քաղաքական պայմաններ:
- «Ապօրինի հարստացման» երևույթի ռիսկերի բացահայտման (վերհանման) մեթոդոլոգիայի մշակում, պետական ու ՏԻՄ մարմինների ու մասնավոր հատվածի կողմից մշակվող տվյալների բազաներին հասանելիության ընդլայնում
- «Ապօրինի հարստացման» երևույթի ռիսկերի բացահայտման (վերհանման) մեթոդոլոգիայի (մեթոդիկայի) մշակում և դրա ներդաշնակեցում քննչական մարմինների կողմից ապօրինի հարստացման երևույթ-հանցագործության բացահայտման քննչական գործողությունների ուղեցույցի հետ
- Հայտարարագրերի վերլուծության մեթոդիկայի համալրում «հայտարարագրման պարտավորություն ունեցող անձի փաստացի կենսակերպի կամ ապրելակերպի վերաբերյալ տվյալների ( life monitoring )» մեթոդով և դրա միջոցով ապօրինի հարստացման ռիսկերի բացահայտում
- ՀՀ քրեական օրենսգրքով ապօրինի հարստացման հանցատեսակի «հայտարարագրման ժամանակահատված» եզրույթի հստակեցում, այն հաշվով, որ դրա ներքո հասկացվի ինչպես յուրաքանչյուր տարվա, այնպես էլ պաշտոնի ստանձնումից մինչև պաշտոնի դադարեցման ողջ ժամանակահատվածը, և/կամ երկուսնն էլ միասին:
- Ապահովել Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի հասանելիությունը հայտարարագրման պարտավորություն ունեցող անձանց բանկային տվյալներին, աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության էլեկտրոնային նպաստ և կենսաթոշակ համակարգերին, բոլոր պետական մարմինների էլեկտրոնային շտեմարաններին, լիցենզիաներին, գույքահարկի և կոմունալ վճարումների էլեկտրոնային բազաներին և այլն
- Վերանայել ՀՀ քրեական օրենսգրքով «ապօրինի հարստացում» հանցատեսակի կիրառման շրջանակը, այն հաշվով, որ այն վերաբերելի լինի ոչ միայն հայտարարագրման պարտավորություն ունեցող հանրային պաշտոնյաներին, ծառայողներին ու նրանց ընտանիքի անդամներին, այլև ՀՀ քրեական օրենսգրքով սահմանված բոլոր պաշտոնատար անձանց համար:
Ամբողջական հոդվածը կարդացեք այստեղ։